Duizend bommen en torpedo's

Beschrijving

DE PROVOOST
De wandeling begint op de Markt, het hart van de vesting. Ga rechts van het stadhuis de Koopmanstraat in, steek het pleintje Wellerondom over en loop linksom de Sint-Catharijnekerk heen. Je bent nu op het Sint-Catharijnehof. Op nummer 12, enigzins verscholen achter een paar bomen, staat de provoost. Dit is de voormalige militaire gevangenis en de plaats waar de krijgsraad bijeenkwam. De provoost is gebouwd in 1668 en tot 1922 als cachot in gebruik geweest. Daarna raakte het gebouw in verval, totdat de gemeente het begin jaren zeventig liet restaureren en er het stadsarchief in onderbracht. Tot het stadsarchief in 1998 opging in het streekarchief Voorne-Putten Rozenburg. De provoost is nu een woonhuis. 

Het kan zijn dat de Sint-Catharijnekerk zo'n indruk maakt, dat je meer zou willen weten over dit godshuis en het religieuze verleden van Brielle. Kies dan voor de stadswandeling Loven en Bidden.

DE SLOEPENLOODSEN
Ga om de Provoost heen, de Commandeurstraat in. Ga aan het eind linksaf de Langestraat in. Bijna aan het eind van de Langestraat, staan aan de rechterkant de sloepenloodsen. De loodsen zijn in 1884 gebouwd voor de sloepen van het Korps Torpedisten. Aan de andere zijde van de sloepenloodsen konden de torpedisten hun vaartuigen te water laten in de Maarlandse haven. Het Korps Torpedisten kreeg Brielle als standplaats in 1882. De torpedisten gebruikten de sloepen om torpedo's (zeemijnen) in havens en riviermondingen te leggen. Dit om de eventuele vijand de toegang te beletten. De torpedo's waren door middel van elektrische draden verbonden met de oever en konden vanaf die plaats op scherp worden gezet of tot ontploffing worden gebracht. Een beproefd middel, deze zeemijnen, dat in de Hollandse wateren echter nooit tot exploderende schepen heeft geleid. Aan de overzijde van de Langestraat, waar je nieuwbouwwoningen ziet, stond tot eind vorige eeuw een schoolgebouw. Deze meisjesvakschool kreeg, samen met een iets verderop gelegen school, een aantal woningen en het badhuis aan de Langestraat, op 4 maart 1943 een bombardement te verduren. De bommen afkomstig uit een in nood verkerend Amerikaans vliegtuig dat terugkeerde van een missie in Duitsland, doodden 22 mensen, waaronder 14 leerlingen.

De Brielse militaire geschiedenis is nauw verbonden met de vestingwerken. Wil je de fortificaties, die na eeuwen nog altijd intact zijn, eens aan een nadere inspectie onderwerpen, kies dan voor de stadswandeling De Brielse stadswallen.

ZEEHELDEN
Ga links van de sloepenloodsen het Maarland Noordzijde op. Steek de haven over via het eerste bruggetje, ga rechtsaf en neem de eerste straat links: de Kerkstraat. Loop deze uit, steek de Coppelstockstraat over, naar het verlengde van de Kerkstraat, en ga vlak voor de achterzijde van het Asyl voor Oude en Gebrekkige Zeelieden linksaf. Loop dit paadje uit tot je de voorzijde van het Asyl hebt bereikt. Ga linksaf en direcht rechts de Kaatsbaan op. Een eenvoudige gevelsteen naast een garagedeur meldt dat hier het geboortehuis stond van Maarten Harpertszoon Tromp, "Holland's Groote Admiraal". Tromp, die ter wereld kwam in 1598 is één van de belangtrijkste vaderlandse zeehelden. Hij kan gerust in één adem worden genoemd met Michiel de Ruyter en Piet Hein. Tromp speelde een heldenrol tijdens de Slag bij Duinkerken in 1639. Tijdens de Engelse Oorlogen was hij een geduchte opponent van de Britten, zonder overigens veel winst te boeken. Bij de Slag bij Ter Heijde, in 1653 sneuvelde de Brielse Admiraal. Hij is begraven in Delft. Brielle telt meer zeehelden. Een bekende is Witte de With, tijd- en strijdgenoot van Tromp. Beide zeehelden voerden het commando op het oorlogsschip Brederode. De With leefde van 1599 tot 1658. Hij was ook vlootvoogd bij de Verenigde Oostindische Compagnie en als compagnon van Piet Hein betrokken bij de verovering van de zilvervloot. Witte de With is begraven in Rotterdam. 

Tip: in het Historisch Museum Den Briel is een aparte afdeling gewijd aan de Brielse zeehelden. In de hal van het museum staat een kanon dat op het oorlogsschip Brederode dienst deed. 

Het Asylplein dat je ziet als je bij de gevelsteen van Tromp omkeert, is ook verbonden met de zeevaart. Het L-vormige Asyl is in 1872 gesticht voor de huisvesting van oude en gebrekkige zeelieden. Bovendien woonde hier, het eerste huis rechts naast het Asyl, de schrijver Johan Been, die onder meer Paddeltje, de scheepsjongen van Michiel de Ruyter, bedacht. 

Het Asyl is gerealiseerd om driehonderd jaar bevrijding door de watergeuzen te vieren. Wil je meer weten over 1 april 1572, kies dan voor de stadswandeling In naam van Oranje.

HET ARSENAAL
Ga rechts de Asylstraat in. Ga aan het eind linksaf de Voorstraat in en neem de eerste straat rechts: de Franschestraat. Loop door tot de eerste straat rechts, dat is de Rozemarijnstraat. Het grote gebouw op de hoek van de Franschestraat en de Rozemarijnstraat is het Arsenaal. Het gebouw dateert van 1708, de tijd dat er een ingrijpende modernisering van de Brielse vesting gaande was. Het Arsenaal, vier vleugels rondom een binnenplaats, diende voor de opslag van wapens en munitie. De kanonnen bij het gebouw herinneren aan die tijd. Ook de torpedisten maakten gebruik van het Arsenaal. Loop om het Arsenaal heen de Franschestraat uit en ga rechts de Lijnbaan op. Als je hier de havenkade bestudeert, zie je nog een stukje verhoogde kade waar de torpedo's met behulp van een ijzeren kraan in de sloepen werden getakeld. Tot 1922, want toen verhuisde het Korps Torpedisten naar Goringchem. Dat was tevens het einde van de aanwezigheid van militairen in Brielle. Het Arsenaal verloor zijn militaire functie en kreeg eerst de bestemming graanpakhuis. In 1981 volgde een restauratie, waarbij de binnenplaats een overkapping kreeg. Waar ooit wapens en kogels lagen staan nu bibliotheekboeken. Aan de overzijde van de haven zie je, in dezelfde stijl als het Arsenaal, de turfschuur van het Brielse garnizoen. Op dit punt aan de haven, kun je je blikveld verleggen naar het handelsverleden van de stad. Kies dan voor de stadswandeling Handel en Wandel.

DE INFIRMERIE 
Loop terug naar de andere kant van het Arsenaal in de Rozemarijnstraat. Vlak naast het Arsenaal is de Infirmerie. Omdat de stad tijdens de Vierde Engelse Oorlog in de hoogste staat van paraatheid verkeerde, was er in 1781 extra opslagruimte nodig. Daarom veranderde de schuur naast het Arsenaal in een affuitmagazijn. Het gebouw werd echter niet alleen gebruikt voor de opslag van kanononderstellen, maar ook als militair hospitaal. Vandaar de naam infirmerie. Het gebouw telde twee ziekenzalen met in totaal veertig bedden. Aan de overzijde van de Rozemarijnstraat, recht tegenover de Infirmerie, staat nog het mortuarium. Net als het Arsenaal raakte de Infirmerie de militaire functie in 1922 kwijt. Het gebouw verviel eerst aan de PTT en kreeg later de functie van ontmoetingsruimte voor ouderen. 

DE HOOFDWACHT 
Ga verder de Rozemarijnstraat in. Waar soldaten zijn, zijn dames van lichte zeden vaak niet ver weg. Het is aannemelijk dat deze dames in de kleine huisjes aan de Rozemarijnstraat woonden en werkten. Ze zouden bekend hebben gestaan als rozemarijntjes. Sla aan het eind van de Rozemarijnstraat rechtsaf de Vischstraat in. Al snel zie je aan je linkerhand de Hoofdwacht. Het gebouw opgetrokken in Lodewijk XVI-stijl, dateert uit 1789. De Hoofdwacht was het hoofdkwartier van de militaire wachters. Vanuit het gebouw trokken zij naar de poorten van de stad. De Hoofdwacht is ontworpen door de Brielse architect Johan van Westenhout (1754- 1823), die ook tekende voor het in dezelfde stijl verbouwde stadhuis. Van Westenhout gebruikte baksteen voor de wanden, zandsteen voor de pilasters, hardsteen voor de arcade en hout voor het timpaan. Tip: bekijk in het Historisch Museum Den Briel de schuttersstukken van Maarten van der Fuijck (het Brielse schuttersgilde rond 1660).  De Hoofdwacht verloor in 1922 zijn functie toen het Brielse garnizoen werd opgeheven. Het pand diende daarna als woonhuis van de Opzichters van 's Land Fortificatiën. Tussen 1965 en 1994 maakte de Koninklijke Marechaussee er gebruik van. Daarna werd het een grand café. Je bent nu op de Markt, het eindpunt van de stadswandeling. 

Je kunt Duizend bommen en torpedo's verlengen door een bezoek te brengen aan de Stenen Baak en de Kogeloven even buiten Brielle aan het Brielse Meer (voorheen de Brielse Maas). Het is het verstandigst om dat met de auto of de fiets te doen in verband met de afstand (5 km).

STENEN BAAK EN KOGELOVEN 
Verlaat de vesting van Brielle, ga rechtsaf de N218 op. Neem buiten de bebouwde kom de eerste weg rechts: de Koolhoekweg. Rijd dan via de Bollaarsdijk en de Katteweg naar de Stenen Baak en de kogeloven. Het adres is Brielse Maas 1. De Stenen Baak is in 1630 gebouwd als vuurtoren. Stadstimmerman Maerten Cornelisz Paeyse, die ook de stadsgevangenis en de waag (achter het stadhuis) realiseerde, voerde het karwei uit. Zeelieden die 's nachts de Maas op wilden varen, konden hun positie bepalen aan de hand van het vuur op de Stenen Baak in combinatie met dat van een verplaatsbaar vuurbaken in de duinen van Voorne. In het midden van de negentiende eeuw raakt de Stenen Baak de functie van vuurtoren kwijt. Vanaf het midden van de achttiende eeuw had de toren ook een militaire functie. Dat de Stenen Baak onderdeel van de verdedigingslinie was, kwam tot uiting in de bouw van een klein fort, later uitgebouwd tot kustbatterij. Vanaf dit punt konden vijandelijke schepen in de Maasmonding kogels op zich afgevuurd krijgen. Om de kogels te verhitten hadden de kanonniers de beschikking over de kogelgloeioven, die nog altijd in volle glorie bij de Stenen Baak staat.